طرحواره

طرحواره ها ساختار روانی و چهارچوب فکری هر فرد است که در زمان کودکی شکل گرفته و در ابتدای نوجوانی خود را نشان داده و عمولا تا کهنسالی همراه فرد است و ریشه در مواردی نظیر اعتماد به نفس و یا عزت نفس هر فرد دارد. طرحواره چیست؟ لغت طرحواره (طرحواره به انگلیسی: Schema) برای نخستین بار در قرن بیستم توسط یک روانشناس انگلیسی به نام فردریک بارتلت در یکی از تئوری های او به نام تئوری یادگیری عنوان شد. پس از آن طرحواره ها مورد توجه روانشناسان واقع شدند و تحقیقات زیادی در زمینه شناخت طرحواره ها تحت عنوان طرحواره درمانی صورت گرفت. در واقع طرحواره های ناسازگار اولیه که به آنها تله شخصیتی نیز گفته می شود، شاید یکی از اصلی ترین مشکلاتی است که، ممکن است برای هر انسانی پیش بیاید. اگر فردی گرفتار تله های شخصیتی شود، روند زندگیش با اختلالات جدی روبرو میشود و شادی و آرامش وی صلب می گردد. بیشتر تله ها در هم تنیده اند و به مسائلی همچون عزت نفس و اعتماد به نفس فرد مربوط می شوند. در این مقاله از دسته مقالات سایت راز موفقیت قصد داریم در مورد طرحواره ها یا همان تله های شخصیتی صحبت کرده، به انواع و شیوه های شکل گیری آن بپردازیم و نهایت ریشه های تحولی آن را بررسی کنیم..

طرحواره چیست؟
طرحواره به انگلیسی(Schema)، در واقع قالب و چارچوب باورها و شناخت فرد از خود و محیط پیرامونش است که باعث تفسیر و سازماندهی اطلاعات می گردد. دراصل طرحواره یک چارچوب ذهنی است که، طبق آن ورودی های ذهنمان را سازماندهی می کنیم. یعنی هر ورودی که مطابق بر باورها و عقاید زندگیمان باشد را نگه داشته و بقیه آنها را حذف می کنیم. در حالت کلی طرحواره ها مفید هستند چراکه، کمک میکنند ذهن ما الگو و ساختار مشخصی برای دسته بندی ورودی های خود داشته باشد. مشکل اصلی زمانی ایجاد می شود که این باورها و عقاید مخرب و اشتباه باشند و موجب آزار و اذیت ما شوند. آنجاست که به آنها طرحواره های ناسازگار می گویند.

تصور کنید طرحواره ها نبودند. یعنی هیچ الگوی ذهنی نداشتید. مطمئنا نمی توانستید تجارب خود را به کار برده و برای آینده برنامه ریزی کنید.ژان پیاژه

برسی انیمیشن درون بیرون با زیرنویس فارسی در مبحث طرحواره شناسی
انیمیشن درون و بیرون یا پشت و رو (به انگلیسی: Inside Out) یکی از انیمیشن های موفق سال ۲۰۱۶ با موضوع طرحواره درمانی و نحوه شکل گیری طرحواره ها است. این انیمیشن یک کار کمدی-درام و ماجراجویی به کارگردانی پیت داکتر است. ارائه انیمیشن سرنشینان درون توسط والت دیزنی پیکچرز در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۵ است.

ایده اصلی فیلم درونِ بیرون تاثیر احساسات در درمان انواع طرح واره ها و تاثیر بروز بجا و در زمان درست هر احساس در عدم شکل گیری تله های شخصیتی است که، بر اساس احساسات و تجربیات پیت داکتر در سنین نوجوانی که بخاطر نقل مکان به کشور دانمارک دچار تشویش‌های اجتماعی شده بود به تحریر درآمده است.

 طرحواره ها چگونه شکل می گیرند؟

بسیاری از طرحواره ها در سالهای اولیه زندگی (به خصوص سه سال اول)شکل می گیرند، با گذشت زمان قوی تر شده و به حرکت خود ادامه می دهند تا جایی که حتی عامل بسیاری از تجربیات زندگی می شوند. هرچه زمان شکل گیری تله های زندگی به عقب تر(یعنی سالهای نخست زندگی برگردد) بنیادی تر و قوی تر است و تغییر آن سخت تر صورت می گیرد. در حالت کلی از آنجا که طرحواره ها بنیادی ترین و عمومی ترین باور های فرد هستند، تاثیر عمیقی در شناخت، احساس و رفتار فرد دارند و میتوانند کاملا بر زندگی وی مسلط شوند وهمه ی جنبه های زندگی را تحت تاثیر قرار دهند.

نحوه شکل گیری طرح واره ها به شناخت اولیه فرد در دوران کودکی از جهان پیرامون خود برمیگردد و افرادی که کودک در آن زمان بیشترین برخورد را با آنها داشته است مثل خانواده، گروه همسالان و … بیشترین تاثیر را در شکل گیری طرح واره ها دارند. این بنیاد فکری زمانی که فرد به بزرگسالی پا می گذارد، آنچنان قدرتمند می شود که در تمام لایه های ناخود آگاه ذهن فرد نفوذ می کند. گاهی تحت تاثیر تله های شخصیتی اقداماتی از فرد سر می زند که حتی توان تفسیر آنها را ندارد و بدون اینکه بداند چرا اینکار را کرده است هر بار در شرایط مشابه بازهم همین عمل از وی سرمیزند.

طرحواره ها بر اساس ذهنیت های اولیه فرد شکل می گیرند و تجربیات جدید موجب اصلاح و یا تغییر آنها میشود. در این میان عواملی هستند که در شکل گیری طرحواره های ناسازگار یا مخرب تاثیر گذار هستند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

عوامل تاثیر گذار در شکل گیری طرح واره

طرحواره های مخرب یا ناسازگار در شرایط زیر سریع تر رشد کرده و ماندگاری بیشتری پیدا می کنند.

اولین عامل شکل گیری طرحواره های شخصیتی عدم ارضا نیازها:
هر کودکی در بدو تولد نیاز های بنیادین مانند نیاز به دریافت عشق و محبت، نیاز به امنیت جسمی، نیاز به سرپناه، نیاز به آموزش و … دارد. بسیاری از این نیاز ها در محیط خانه و خانواده تامین میشود. چرا که در سالهای اولیه کودک بیشترین ارتباط را با اعضای خانواده خود دارد. چنانچه نیاز های کودک در هر زمینه ای ارضا نشود، می تواند منجر به شکل گیری تله هایی خاصی همچون طرحواره محرومیت هیجانی و طرحواره طرد شدگی و … شود که در ادامه به بررسی هر یک میپردازیم.

دومین عامل شکل گیری طرحواره های ذهنی ارضا بیش از حد نیازها:
 از طرف دیگر اگر اطرافیان همواره گوش به فرمان باشند تا هر خواسته و نیاز کودک، هرچند غیر ضروری و یا حتی بی مورد را برآورده سازند، ممکن است در روند شکل گیری شخصیت و بنیاد باوری فرد اختلال ایجاد شود. به طور مثال فرد باور داشته باشد که، همه غلام حلقه به گوش او هستند و باید تمام نیازهایش را برطرف کنند(طرحواره استحقاق و بزرگمنشی) و یا همیشه باید کسی باشد که مسئولیت نگهداری از او را به عهده بگیرد(طرحواره وابستگی). این شیوه تربیتی  میتواند منجر به شکل گیری طرحواره هایی همچون وابستگی/ بی کفایتی و استحقاق و بزرگ منشی شود که در ادامه به معرفی هر یک می پردازیم.

برخی از طرحواره ها به ویژه آنها که عمدتا در نتیجه تجارب ناگوار دوران کودکی شکل می گیرند ممکن است هسته ی اصلی اختلالات شخصیت و بسیاری از اختلالات مزمن باشد که به آنها طرحواره های ناسازگار اولیه می گوییم. یانگ

سومین عامل شکل گیری طرحواره های ذهنی آسیب دیدن و قربانی شدن:
اگر به هر دلیلی خانواده توان حفظ کردن امنیت فکری، عاطفی و حتی جسمی کودکشان را نداشته باشند و کودک در این ضمینه ها مورد سو استفاده قرارگیرد و قربانی شود، منجر به تشکیل طرح واره هایی همچون نقص/شرم، بی اعتمادی/بدرفتاری و یا آسیب پذیری در فرد میشود. البته در روند شکل گیری طرحواره ها عوامل دیگری مانند سبک مقابله ای که فرد انتخاب می کند، خلق خو و موارد ژنتیکی هم دخیل هستند. خلق و خوی کودک تعیین می کند که آیا توان برقراری ارتباط سالم  با افراد مهم زندگی اش را دارد یا خیر. به طور مثال کودکی که خلق و خوی جسور دارد و تمایل به خطر کردن از خود نشان میدهد احتمال کمتری دارد که بتواند با والدین محتاط ارتباط برقرار کند.

نحوه عملکر طرحواره ها:

بنظر شما طرح واره ها به چه صورت عمل میکنند؟ هر طرح واره در شرایط خاصی تحریک و فعال می شود. اجازه دهید این مورد را با بررسی داستان یکی از مراجعان شرح دهیم.

عزیزی در دوره پرواز ما شرکت می کرد که دچار طرحواره نقص و شرم بود. اگر این سوال برایتان پیش آمده است که، طرحواره نقص و شرم چیست؟ باید بگوییم، افراد گرفتار در این تله شناختی  معمولا در کودکی دچار سو استفاده در هر یک از جنبه های ذهنی، حسی، جسمی و … واقع شده اند و قربانی رفتار غلط دیگران هستند. او نیز قربانی والدین خود شده بود. مادر وی عادت به مقایسه ای او با دیگران داشت و در پایان هر مقایسه نهایتا به این نتیجه می رسید که فرزندش از دیگران کمتر و بی استعداد تر است و موفقیت های چشم گیری ندارد.
او همیشه سعی می کرد توجه و تایید مادرش را بدست آورد اما هربار که به موفقیتی می رسید رفتار مادرش به گونه ای بود که انگار خیلی هم کار خاصی نکرده است.با تمام این شرایط او نهایتا بزرگ شده بود و نسبتا آدم موفقی بود. تحصیلات و شغل خوبی داشت و از جایگاه اجتماعی قابل قبولی برخوردار بود. در حالت کلی اوضاع او خوب بود و می توان گفت در روز های عادی زندگی با چالشی مواجه نمی شد.اما کافی بود یک نشانه کوچک، تجارب ناخوشایند اولیه را تداعی کنند؛ یا در واقع کسی را ببیند که از نظر خلق و خو شبیه به مادرش باشد. بلافاصله، طرح واره مثل یک بمب ساعتی روشن می‌شد و مانند یک خوره به جانش می افتاد. حدودا چهار سالی می شد که با فردی نامزد کرده بود که از نظر خلق و خو شباهت بی نظیری به مادرش داشت. نامزدش هیچ گاه از او راضی و خشنود نبود.همیشه همسرش را با دیگر زنان مقایسه می کرد و در نهایت وی را محکوم میساخت. درکنار نامزدش دقیقا؛ شبیه همان افکار و احساساتی که در گذشته با مادرش تجربه کرده است را تجربه می کرد و تمام همان احساسات برایش تداعی میشد. جالب اینجاست این چهارمین مردی بود که با او نامزد کرده و هر چهار مرد دقیقا همین شیوه رفتاری را با وی داشتند. و او این الگوی تکراری را ادامه می داد. وقتی این اتفاق می‌افتد می‌گوییم «ذهنیت طرح واره‌ای» راه افتاده و طرح واره فعال شده است..

بعضی از ذهنیت‌های طرحواره‌ای حال و هوای شما را شبیه همان کودکی می کند که روزی بودید برای همین شما مدام به دنبال همان احساس آشنا در شرایطی می مانید که شاید از آن نفرت داشته باشید. گاهی نیز ذهنیت های طرح واره ای شما را شبیه والد سخت‌گیر و بی‌انصافی می کند که زمانی داشتید. بعضی ذهنیت‌های طرحواره ای شما را به لاک دفاعی می‌برند. بعضی ذهنیت‌ها هم از شما بزرگسال عاقلی می‌سازد که می‌توانید از خودتان حمایت کنید. این شما هستید که انتخاب می کنید کدام ذهنیت را در پیش بگیرید پس نحوه عملکرد طرحواره کاملا به ذهنیت شما بستگی دارد و در هر فرد نحوه عملکرد متفاوتی دارد..

انواع طرحواره چیست؟

همانطور که پیشتر گفتیم، طرح واره ها در دوران کودکی شکل میگیرند و رشد می‌کنند و به طور معمول در مقابل تغییر مقاوم هستند و عموما تا پایان عمر همراه انسان می مانند. گفتیم که طرح  واره ها به طور کلی مفید هستند و موجب ساختار مندی ذهن انسان میشوند. اما طرح واره ها به دو دسته طرحواره سازگار اولیه و طرحواره ناسازگار اولیه تقسیم می شوند. مشکل اصلی طرحواره های ناسازگار یا همان طرح واره هایی مدیریت نشده هستند. این تله های شخصیتی باعث ایجاد الگوهای منفی تقویت شونده هستند و از طریق برقراری دوباره و دوباره تعاملات اجتماعی ناسالم به حیات خود ادامه میدهند و موجبات آزار و اذیت شما را پدید می آورند.

در این مقاله منظور ما از طرح واره ها همان طرحواره های ناسازگار است. برای اینکه بدانیم طرحواره درمانی به چه کارشناسان حوزه روانشناسی ۱۸ طرح واره را شناسایی و هر یک را طبقه بندی کردند که، در ادامه به بررسی هر یک می پردازیم.

طبقه اول حوزه طرد و بریدگی:
طرحواره ها حوزه ی طرد و بریدگی حاصل احساس طردشدگی ای عمیق است. زمانی که والدین نتوانند نیاز به دریافت محبت, عشق، احترام و پذیرش را در کودکشان تامین کنند، طرح واره های این حوزه در ذهن کودک شکل می گیرند. اگر فرد در سنین کودکی والدین خود را از دست بدهد، یا اینکه والدینش عادت به انتقادات شدید و مکرر داشته باشند و یا کودک نسبت به گروه همسالان خود پذیرفته نشود و مواردی از این قبیل، طرحواره های این حوزه فعال می شود. پیشنهاد میکنیم چنانچه هر یک از طرحواره های حوزه طرد و بریدگی در شخصیت شما بارز و اصلی است، حتما به طرحواره درمانی روی آورید و از یک طرحواره درمانگر کمک بگیرید. زیرا زمان شکل گیری طرحواره های حوزه طرد و بریدگی عموما تا قبل از هفت سالگی است. لذا از قدرت بالایی برخورداراند و تغییر آنها بدون کمک یک طرحواره درمانگر مجرب شاید بسیار سخت و در مواردی غیر ممکن باشد. طرحواره های این حوزه عبارتند از:

طرحواره رهاشدگی چیست؟